परिवर्तन रथाचा सारथी एकनाथ आव्हाड

 परिवर्तन रथाचा सारथी एकनाथ आव्हाड

       पुरोगामी महाराष्ट्रात पुरोगामी आणि परिवर्तन वादी चळवळी खूप झाल्या त्यातुन लाखो कार्यकर्ते आणि त्यांच्या हजारो संस्था,संघटना निर्माण झाल्या. त्यात मागासवर्गीय समाजा सोबत भटके,विमुकत्या,आदिवासी समाजातील सुशिक्षित लोक पुढे आले आणि त्यांनी समाजाचे नेतृत्व केले त्यातील एक लक्षवेधी नेते म्हणजे बीड जिल्हातल्या बहुजन चळवळीत नेते आणि मानवी हक्क अभियानाचे राष्ट्रीय अध्यक्ष एकनाथ आव्हाड यांचा जन्म बीड जिल्ह्यातल्या वडवणी तालुक्यातील दुकडेगावात (डुकरेगावात) एका गरीब मातंग समाजातील पोतराजाच्या घरी झाला. वडिलांचे नाव दगडू आणि आई चे भागूबाई. शिक्षकांनी शाळेत दाखल करताना १९ जानेवारी १९५६ ही तारीख लिहिल्यामुळे तीच त्यांची अधिकृत जन्मतारीख झाली. घरात खायला दाणा नाही, वडील मागून आणतील त्यावर गुजराण करावी लागे.एकनाथाने पोतराजच व्हावे अशी वडिलांची इच्छा होती, पण आईने कडाडून विरोध केल्याने त्यांना शाळेत जायला मिळाले. शाळेत मागच्या बाकावर बसूनच ते शिकले. आव्हाडांनी घर सोडले, अंगमेहनत करून पैसे मिळवले आणि शिक्षण घेतले.
एकनाथ आवाड ऊर्फ जिजा (जीजा) यांचे शालेय शिक्षण लऊळ येथे झाले तर महविद्यालयीन शिक्षण बीड आणि अहमदनगर येथे झाले.अहमदनगर येथील कॉलेजातून त्यांनी एल्‌एल.बी. केले. ते एकीकडे एम.एस.डब्ल्यू. झाले आणि दुसरीकडे वकीलही झाले.वडिलांचे केस कापून आवाड यांनी पोतराज प्रथेवर पहिला घाव घातला. घरातूनच संघर्ष सुरू करून त्‍यांनी पोतराजाच्या प्रथेतून शंभराहून अधिक कुटुंबांची सुटका केली.शिकत असतानाच एकनाथ आव्हाड विद्यार्थी चळवळीत उतरले, विवेक पंडित यांच्या ’विधायक संसद’ नावाच्या युवकांच्या संघटनेत गेले आणि अस्पश्यता आणि जातिभेद यांविरुद्ध त्यांनी रान पेटवले. त्‍यांनी १९८० पासून वेठबिगार, पोतराज आदी प्रथांविरुद्ध लढा देणे सुरू केले; भूमिहीन दलितांना गायरान जमिनी ताब्यात घेऊन कसायची हिंमत दिली. त्यासाठी गायरान परिषदा घेतल्या. भूमिहीन महिलांचे त्यांनी बचत गट स्थापले. सावित्रीबाई फुले म्युच्युअल बेनिफिट ट्रस्ट स्थापून महिलांना पतपुरवठा केला. मराठवाड्यातील पाच जिल्ह्यांत या ट्रस्टचे काम चालते. २०१५सालापर्यंत या ट्रस्टची उलाढाल दहा कोटी रुपयांवर पोचली होती.१९९० साली त्यांनी मानवी हक्क अभियानाला सुरुवात केली. 

     संगम नावाच्या गावात त्यांनी मानवी हक्क अभियान संघटनेची शाखा स्थापन केली.२००१ साली युनोने आयोजित केलेल्या वंशभेदाविरोधातील परिषदेला आव्हाडांनी हजेरी लावली. भारतात अजून जातिभेद नष्ट झाला नाही असे त्यांनी तेथे प्रतिपादन केले. पुढे जिनिव्हा येथील मानवी हक्क संरक्षण संमेलनातही आव्हाडांनी ’जातिप्रथेला हद्दपार करण्याची’ त्यांची भूमिका आग्रहाने मांडली. त्यांनी उर्वरित सर्व आयुष्य चळवळीसाठी वाहिले होते.मानवी हक्क अभियान' या चळवळीच्या माध्यमातून आवाड यांनी मराठवाड्यातील सुमारे पन्नास हजार मागासवर्गीय समाजाच्या जमिनी वाचविल्या. त्यांच्या या अभियानामुळे मागासवर्गीय समाजात मोठ्या प्रमाणावर आर्थिक व सामाजिक स्वातंत्र्य मिळाले आणि प्रगती झाली.गुलामीची प्रतीके असलेली गावकीची कामे मागासवर्गीयांनी सोडावीत आणि आत्मसन्मानाने जगावे हा आवाडांच्या चळवळींचा उद्देश होता. त्यासाठी त्यांनी सतत संघर्ष केला. या संघर्षातूनच 'जग बदल घालुनि घाव' हे त्यांचे आत्मकथन जन्माला आले. त्यांचे हे पुस्तक बहुजन चळवळीसाठी मार्गदर्शक ठरले आहे.मागासवर्गीय समाजातील अनेक जाती आज ही परिवर्तना पासुन दूर आहेत.चर्मकार,मांतग, भटक्या विमुकत्या समाजातील लोक परिवर्तना रथात बसलाच नाही.डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी सर्व मागासवर्गीय समाजातील लोकांना परिवर्तन रथात बसण्याची हात जोडून अनेकदा विंनती केली.पण महार समाज सोडून इतर मागासवर्गीय समाजातील लोक आपले पारंपारिक साहित्य सोडून रथात बसण्यास तयार झाले नाहीत.

     महार मात्र आपले सर्व काही सोडून रथात बसले आणि १९५६ नंतर त्या समाजाचा परिवर्तन रथ कुठे ही थांबला नाही.तो आज भी अनेक संकटांना तोंड देत संघर्ष करीत पुढे जात आहे.चर्मकार आणि मातंग कुठे आहेत.कोणत्या दिशेला चालले समजत नाही.असे जिजा सोबत काम करणारे मराठवाड्यातील अनेक समाजसेवक (MSW) पदवी घेऊन समाजात स्वयंसेवी संस्था चालविणारे कार्यकर्ते नेते सांगतात.मराठवाड्यात एन जी ओ चे मोठे जाळे निर्माण झाले होते.ते मागासवर्गीय समाजाच्या अन्याय,अत्याचारा विरोधात सतत संघर्ष करीत होते.एकनाथ आव्हाड उर्फ जिजा यांची माझी प्रत्येकश भेट कधी झाली नाही.पण एन डी बाबा सोनवणे पाटोदा,बीड आणि इंजिनीयर रमेश रंगारी साहेब मुंबई यांच्या मुळे आमच्या कामाची एकमेकांना ओळख झाली होती.नागपुर,मनमाड,नाशिक येथे रेल्वे आणि मागासवर्गीय विद्युत कर्मचारी युनियन यांनी आयोजित केलेल्या परिसंवादात प्रमुख वक्ते म्हणुन एकनाथ आव्हाड,रूपा बोधी कुलकर्णी,आणि मी सागर तायडे योगायोग आला होता.पण तिन्ही ठिकाणी त्यांची तबेत ठीक नसल्यामुळे ते येऊ शकले नाही.पण त्यांची मागासवर्गीय समाजा करीता असलेलीं चळवळ आणि आमची असंघटीत कष्टकरी कामगार मजुरांच्या करीता चालणारी चळवळ एकाच नाण्याच्या दोन बाजुआहेत.म्हणुन एकत्र येऊन राज्यव्यापी,देशपातळीवर संघटन उभे राहिले पाहिजे ही इंडिपेंडन्ट लेबर युनियन च्या रमेश रंगारी,जे एस पाटील साहेब यांची धडपड आणि जिद्द होती.त्यात आम्ही सहभागी होऊन नेतृत्व करावे ही त्यांची इच्छा होती.यामुळेच मी आय एल यु शी जोडल्या गेलो.

         एकनाथ आवाड यांच्या कामावर वेगवेगख्या संशोधकांनी ५ पुस्तके लिहिली आहेत. २७ जणांनी त्यांच्या कार्यावर पीएच.डी.साठी 

लिहली 

आहे.

मी मराठवाडा विभागात त्यांनी घडविलेले कार्यकर्ते आज मा

झ्या

 सोबत म्हणजे सत्यशोधक कामगार संघट

ने

 सोबत काम करीत आहे

त

.फरक हा आहे की तेव्हा ते केवळ जातीच्या प्रश्नावर लढत होते.मी त्यांना असंघटीत कामगार म्हणून संघटीत करीत आहे.असंघटीत कामगार सर्वात जास्त मागासवर्गीय समाजातील आहेत.मागासवर्गीय समाजातील संस्था,संघटना आणि पक्ष केवळ जातीच्या प्रश्नावर म्हणजे आरक्षण यावरच जास्त भर देऊन काम करतात किंवा अन्याय,अत्याचार झाल्यावर त्याविरोधात लढण्यात आपली संपूर्ण शक्ती खर्च करतात.पण आम्ही असंघटीत कुशल कारागीर कामगार,मजूर आहेत.हे ते सर्व विसरतात.म्हणून परिवर्तन रथात बसलेले लोक शहरात येऊन आपली जात विसरण्याचे कामे करतात.पण परिवर्तन

 

रथात 

न बसले

ले

 

लोक खेडे सोडून शहरात आले तरी आपली पारंपारिक जातीव्यवस्थेने दिलेली काम सोडायला तयार नाही.ती सोडण्यासाठी एकनाथ आव्हाड यांनी स्वता पासून सुरवात केली.पोतराजाचे रूप बदलले त्यासाठी घरात वडिला बरोबर संघर्ष करावा लागला तो त्यांनी केला.आज मांतग आणि चर्मकार समाजाच्या माणसा कडे लक्ष देऊन पहा. कपाळावर मोठे उभे कुंकू लावलेले दिसेल,गळ्यात,हातात गंडा-रंगीत धागादोरा हमखास दिसेल.काही लोक दिसेल असा ठिकाणी न ठेवता.कंबरेला किंवा हाताच्या दंडाला गंडा,धागादोरा बांधतात.हा अतिशय कुशल संघटक,वक्ता असलेल्या एन डी बाबा सोनावणे यांनी परिवर्तन रथा बाबत सांगितले होते.परिवर्तन रथाचा सारथी एकनाथ आव्हाड मातंग समाजात मोठे परिवर्तन घडविण्यास शेवट पर्यंत प्रयत्नशील होते.

२

 

ऑक्टोबर २००६ मध्ये

 

त्यांनी 

हिंदू मातंग समाजा

चा त्याग केला आणि

 बौद्ध 

धम्माचा 

स्वीकार

 

केला

.

परिवर्तन रथाचा हा सा

रथी 

सोमवार दि २५ मे २०१५ रोजी

 

परिवर्तन रथ सोडून गेला.पण त्यांचा वारसा त्यां

चा

 

उच्च शिक्षित मुलगा डॉ.प्रा.मिलिंद आव्हाड आज समर्थपणे परिवर्तन रथाचे सार्थ करीत आहेत.असा परिवर्तनवादी परिवर्तन रथाच्या सारथी एकनाथ आव्हाड उर्फ जिजा यांच्या जयंती निमित्य त्यांच्या क्रांतिकारी विचारला आणि संघर्षाला क्रांतिकारी जयभीम.सर्व आदर्श मानणारया परिवर्तनवादी कार्यकर्त्यांना आणि समाजाला हार्दिक !शुभेच्छा !!!.

आपला 

सागर रामभाऊ तायडे,भांडुप,मुंबई-९९२०४०३८५९.